નવી દિલ્હી : જમ્મુ-કાશ્મીરમાંથી કલમ 370 હટાવવાનો નિર્ણય યથાવત્ રહેશે. સુપ્રીમ કોર્ટની પાંચ જજની બેંચે સોમવારે ચુકાદો સંભળાવ્યો હતો. CJI ચંદ્રચુડે કહ્યું- કલમ 370 અસ્થાયી વ્યવસ્થા હતી. બંધારણની કલમ 1 અને 370થી સ્પષ્ટ છે કે જમ્મુ અને કાશ્મીર ભારતનું અભિન્ન અંગ છે. ભારતીય બંધારણની તમામ જોગવાઈઓ જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં લાગુ થઈ શકે છે. ર્ટે કહ્યું- અમે કલમ 370 નાબૂદ કરવાના રાષ્ટ્રપતિના બંધારણીય આદેશને માન્ય ગણીએ છીએ. અમે જમ્મુ અને કાશ્મીરમાંથી લદ્દાખને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ બનાવવાના નિર્ણયની માન્યતા જાળવી રાખીએ છીએ. આ સાથે સુપ્રીમ કોર્ટે આદેશ આપ્યો કે ચૂંટણી પંચે જમ્મુ-કાશ્મીર વિધાનસભાની ચૂંટણી 30 સપ્ટેમ્બર 2024 સુધીમાં કરાવવી જોઈએ. CJIએ કહ્યું કે કેન્દ્ર દ્વારા લેવામાં આવેલા દરેક નિર્ણયને કોર્ટમાં પડકારી શકાય નહીં. આમ કરવાથી અરાજકતા ફેલાશે. જો કેન્દ્રનો નિર્ણય કોઈપણ પ્રકારની મુશ્કેલી ઊભી કરી રહ્યો હોય તો જ તેને પડકારી શકાય. કોર્ટે કહ્યું કે કલમ 356 પછી એ કહેવું યોગ્ય નથી કે કેન્દ્ર માત્ર સંસદ દ્વારા જ કાયદો બનાવી શકે છે. CJIએ કહ્યું કે આ ચુકાદામાં 3 જજના જજમેન્ટ સામેલ છે. એક ચુકાદો ચીફ જસ્ટિસ, જસ્ટિસ ગવઈ અને જસ્ટિસ સૂર્યકાન્તનો છે. બીજો ચુકાદો જસ્ટિસ કૌલનો છે. જસ્ટિસ ખન્ના બંને ચુકાદા સાથે સહમત છે. મોદી સરકારે તેના બીજા કાર્યકાળમાં 5 ઓગસ્ટ 2019ના રોજ કલમ 370 નાબૂદ કરી હતી. ઉપરાંત, રાજ્યને જમ્મુ-કાશ્મીર અને લદ્દાખ એમ બે ભાગમાં વહેંચવામાં આવ્યું હતું. સુપ્રીમ કોર્ટમાં તેની સામે કુલ 23 અરજીઓ કરવામાં આવી હતી. પાંચ જજોની બેન્ચે તમામ અરજીઓની એકસાથે સુનાવણી કરી હતી. સુપ્રીમ કોર્ટમાં સતત 16 દિવસ સુધી ચાલેલી સુનાવણી 5 સપ્ટેમ્બરે પૂરી થઈ હતી. આ પછી સુપ્રીમ કોર્ટે નિર્ણય સુરક્ષિત રાખ્યો હતો. એટલે કે સુપ્રીમ કોર્ટે 96 દિવસની સુનાવણી બાદ કેસ પર પોતાનો ચુકાદો આપ્યો છે. સુપ્રીમ કોર્ટમાં 5 જજોની બંધારણીય બેંચમાં ચીફ જસ્ટિસ ચંદ્રચુડ, જસ્ટિસ ગવઈ, જસ્ટિસ સૂર્યકાન્ત, જસ્ટિસ કૌલ અને જસ્ટિસ ખન્નાનો સમાવેશ થાય છે. તમામ ન્યાયાધીશોએ સર્વસંમતિથી નિર્ણય લીધો હતો. ચુકાદો માત્ર CJI ચંદ્રચુડે વાંચ્યો હતો. પ્રેસિડેંશિયલ પ્રોક્લેમેશન માન્ય હતી કે કેમ તે અંગે અમે વિચારણા કરી રહ્યા નથી કારણ કે તેને કોઈએ પડકાર્યો ન હતો. રાષ્ટ્રપતિ શાસન દરમિયાન કેન્દ્ર દ્વારા લેવામાં આવેલા દરેક નિર્ણયને પડકારી શકાય નહીં. જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં દેશનાં અન્ય રાજ્યોથી અલગ કોઈ આંતરિક સાર્વભૌમત્વ (Internal Sovereignty) નથી. બંધારણની કલમ 370 અસ્થાયી હતી, તેને રદ કરવાની રાષ્ટ્રપતિની સત્તા હજુ પણ અસ્તિત્વમાં છે. જમ્મુ અને કાશ્મીર યુદ્ધની પરિસ્થિતિને કારણે તેને વચગાળાના ધોરણે લાગુ કરવામાં આવી હતી. જમ્મુ અને કાશ્મીરની બંધારણ સભાને ક્યારેય કાયમી સંસ્થા બનવાનો ઈરાદો નહોતો. જ્યારે જમ્મુ અને કાશ્મીરની બંધારણ સભાનું અસ્તિત્વ ખતમ થઈ ગયું, ત્યારે ખાસ શરત કે જેના માટે કલમ 370 લાગુ કરવામાં આવી હતી તેનું પણ અસ્તિત્વમાં ખતમ થઈ ગયું. જમ્મુ અને કાશ્મીરની બંધારણ સભાની ભલામણ ભારતના રાષ્ટ્રપતિ માટે બંધનકર્તા નહોતી. સુપ્રીમ કોર્ટે જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં રાષ્ટ્રપતિની ઘોષણાની માન્યતા પર ચુકાદો આપવાની જરૂર નથી, કારણ કે અરજદારોએ તેને પડકાર્યો ન હતો. ચીફ જસ્ટિસે કહ્યું કે જ્યારે જમ્મુ અને કાશ્મીર ભારતમાં જોડાયું તો તેનું સાર્વભૌમત્વ રહેતું નથી. આ તરફ ચુકાદા પહેલાં જ જમ્મુ-કાશ્મીરમાં રાજકીય ગરમાવો આવી ગયો હતો. પીડીપીનો આરોપ છે કે ચુકાદા પહેલાં પોલીસે તેમના નેતા મહેબૂબા મુફ્તીની ગેરકાયદેસર રીતે નજરકેદ કરી લીધા છે. આ બાબતે લેફ્ટનન્ટ ગવર્નર મનોજ સિન્હાએ કોઈને પણ નજરકેદ કરાયા હોવાની વાતને નકારી હતી. સિંહાએ આવા સમાચારોને અફવા ફેલાવવાનો પ્રયાસ ગણાવ્યો હતો. મોદી સરકારે તેના બીજા કાર્યકાળમાં 5 ઓગસ્ટ 2019ના રોજ કલમ 370 નાબૂદ કરી હતી. આ કેસની સુનાવણી ચીફ જસ્ટિસ ડીવાય ચંદ્રચુડ, જસ્ટિસ સંજય કિશન કૌલ, જસ્ટિસ સંજીવ ખન્ના, જસ્ટિસ બીઆર ગવઈ અને જસ્ટિસ સૂર્યકાંતની બેન્ચે કરી હતી. સુનાવણી 16 દિવસ સુધી ચાલી. 5 સપ્ટેમ્બરે સુનાવણી પૂરી થયા બાદ સુપ્રીમ કોર્ટે નિર્ણય સુરક્ષિત રાખ્યો હતો. કલમ 370 પર 23 અરજી દાખલ કરવામાં આવી હતી. સુપ્રીમ કોર્ટે 2 ઓગસ્ટથી આ અંગે નિયમિત સુનાવણી શરૂ કરી હતી, જે 5 સપ્ટેમ્બર સુધી ચાલી હતી. હવે સુપ્રીમ કોર્ટ 96 દિવસ પછી ચુકાદો આપ્યો છે. કલમ 370 ક્યારેય કામચલાઉ ન હતી. તેને કામચલાઉ બનાવવાનું એકમાત્ર કારણ બંધારણ સભાને સત્તા આપવાનું હતું. સરકારે ઘણા પ્રસંગોએ કલમ 370નો ઉપયોગ કર્યો, તો પછી તેઓ કેવી રીતે કહી શકે કે 370 કામચલાઉ હતી. શું કેન્દ્રમાં સરકાર બદલાવાને કારણે કલમ 370 કામચલાઉ બની ગઈ? કલમ 370 એક સમજૂતી છે. બંધારણમાં તમને ઘણા કરારો જોવા મળશે. ઉદાહરણ તરીકે કલમ 25ને લો, શીખોને તેમના ખંજર લઈ જવાની છૂટ છે. તમે તેનાથી છુટકારો મેળવવા માંગો છો? તમારે બંધારણીય સુધારો કરવો પડશે. આ એક સમજૂતી છે, સમગ્ર છઠ્ઠી અનુસૂચિ એક સમજૂતી છે.કલમ 35A, જેણે જમ્મુ અને કાશ્મીરના લોકોને વિશેષ અધિકારો આપ્યા હતા, તેણે જ દેશના બાકીના લોકો પાસેથી દેશમાં ગમે ત્યાં સ્થાયી થવા, જમીન ખરીદવા અને નોકરી કરવા માટેના અધિકારો છીનવી લીધો છે. જમ્મુ અને કાશ્મીર એકમાત્ર રજવાડું હતું જેનું બંધારણ હતું અને તે પણ ખોટું હતું. બંધારણ બનાવતી વખતે ‘યુનિફોર્મ સ્ટેટસ’નું લક્ષ્ય હતું. યુનિયનનો એક ભાગ અન્ય સભ્યોને મળેલા અધિકારોથી વંચિત રહી શકતો નથી. કલમ 370 પોતે કહે છે કે તેને નાબૂદ કરી શકાય છે. તમે 370માં ફેરફાર કરી શકતા નથી, તેને દૂર કરવાનું તો ભૂલી જ જાઓ. પાકિસ્તાનના સમર્થનમાં નારા લગાવનાર મોહમ્મદ લોનની વિધાનસભામાં ચર્ચા થઈ હતી. 3 સપ્ટેમ્બરે કાશ્મીરી પંડિતોએ સુપ્રીમ કોર્ટમાં અરજી કરી હતી. જેમાં અરજીકર્તાઓએ નેશનલ કોન્ફરન્સના નેતા મોહમ્મદ અકબર લોન પર સવાલ ઉઠાવ્યા હતા. ‘રૂટ્સ ઇન કાશ્મીર’ સંગઠને દાવો કર્યો હતો કે લોન ખુલ્લેઆમ પાકિસ્તાનને સમર્થન આપે છે. તેમણે એસેમ્બલીમાં પાકિસ્તાનના સમર્થનમાં નારા લગાવ્યા હતા. 4 સપ્ટેમ્બરે સુનાવણી દરમિયાન કેન્દ્ર સરકારે લોનને માફી માંગવા કહ્યું હતું. સુપ્રીમ કોર્ટે આદેશ આપ્યો કે મોહમ્મદ અકબર લોન એ એફિડેવિટ દાખલ કરે કે તે ભારતીય બંધારણને વફાદાર છે. તેમજ કપિલ સિબ્બલે કહ્યું કે 2018માં જમ્મુ અને કાશ્મીર વિધાનસભામાં મોહમ્મદ અકબર લોને જે કહ્યું તેનાથી તેઓ વ્યક્તિગત રીતે સહમત નથી. વરિષ્ઠ વકીલ વી ગિરીએ જણાવ્યું હતું કે ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ ઑફ એક્સેશન (IoA) 27 ઓક્ટોબર, 1947ની તારીખ છે. યુવરાજ કરણ સિંહ (રાજા હરિ સિંહના પુત્ર)ની જાહેરાત પર એક નજર નાખો. યુવરાજ પાસે આર્ટિકલ 370 સહિત સમગ્ર બંધારણ હતું. એકવાર 370 દૂર થઈ જાય અને જમ્મુ અને કાશ્મીરનું એકીકરણ પૂર્ણ થઈ જાય, પછી સાર્વભૌમત્વનું પ્રતીક કાયદો ઘડવાની શક્તિ છે. કાયદો બનાવવાની સત્તા સંઘ અને રાજ્યની પાસે છે. યુવરાજ પાસે કોઈ શેષ સાર્વભૌમત્વ ન હતું. કલમ 370ને કાયમી બનાવવાની દલીલ શા માટે છે? કયા અધિકારો આપવા? સ્પષ્ટ રીતે નથી. તો પછી શા માટે? અરજદારો ખરેખર ચિંતિત છે તે અધિકાર શું છે? એવી દલીલ કરી શકાય નહીં કે કલમ 370(3) હેઠળ રાષ્ટ્રપતિની સત્તાનો ઉપયોગ કરી શકાતો નથી. આદર્શ રીતે આ જોગવાઈ 1957માં વિધાનસભાના વિસર્જન પછી દૂર કરવામાં આવી હશે. આ એક અલગ વિષય છે. તેના પર CJI ચંદ્રચુડે કહ્યું કે તેઓ 4 સપ્ટેમ્બરે સંઘવાદના આ મુદ્દા પર વાત કરશે. બંધારણ સભાની ભલામણ કરવાની સત્તાનો હેતુ બંધારણ સભાના કાર્યકાળને દૂર કરવાનો હતો, જે રાજ્યના બંધારણના નિર્માણ પછી વિસર્જન કરવામાં આવી હતી. જમ્મુ-કાશ્મીરને સંપૂર્ણ રાજ્ય બનાવવા માટે વિકાસ થઈ રહ્યો છે. સરકાર વતી એસજી મહેતાએ કોર્ટને જણાવ્યું કે 2018 થી 2023ની સરખામણીમાં આતંકવાદી ઘટનાઓમાં 45.2% અને ઘૂસણખોરીમાં 90% ઘટાડો થયો છે. પથ્થરમારા જેવી કાયદો અને વ્યવસ્થાની સમસ્યાઓમાં 97% ઘટાડો થયો છે. સુરક્ષા કર્મચારીઓમાં જાનહાનિમાં 65% ઘટાડો થયો છે. 2018માં, પથ્થરમારાની ઘટનાઓ 1,767 હતી, જે હવે 5 વર્ષમાં શૂન્ય છે. 2018માં સંગઠિત બંધની સંખ્યા 52 હતી અને હવે તે શૂન્ય છે.ઓગસ્ટના રોજ સુનાવણીના 12મા દિવસે કેન્દ્રએ કોર્ટને કહ્યું હતું કે જમ્મુ-કાશ્મીરને બે અલગ-અલગ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો (જમ્મુ-કાશ્મીર અને લદ્દાખ)માં વિભાજીત કરવાનું પગલું હંગામી છે. લદ્દાખ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ રહેશે, પરંતુ જમ્મુ-કાશ્મીરને ટૂંક સમયમાં ફરીથી રાજ્ય બનાવવામાં આવશે. આના પર કોર્ટે કેન્દ્રને કહ્યું કે જમ્મુ-કાશ્મીરને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ બનાવવાનું પગલું કેટલું કામચલાઉ છે અને તેને રાજ્યનો દરજ્જો આપવા માટે શું સમયમર્યાદા નક્કી કરવામાં આવી છે. એ પણ જણાવો કે ત્યાં ચૂંટણી ક્યારે કરાવશો. 28 ઓગસ્ટે થયેલી સુનાવણીમાં કોર્ટે કલમ 35Aને નાગરિકોના અધિકારોનું ઉલ્લંઘન કરતી કલમ ગણાવી હતી. CJIએ કહ્યું કે જમ્મુ-કાશ્મીરના લોકોને બંધારણના આર્ટિકલ 35A હેઠળ વિશેષાધિકારો મળ્યા હતા, પરંતુ આ આર્ટિકલના કારણે દેશના લોકોના ત્રણ મૂળભૂત અધિકારો છીનવાઈ ગયા છે. આ કલમને કારણે અન્ય રાજ્યોના લોકોના કાશ્મીરમાં કામ કરવા, જમીન ખરીદવા અને સ્થાયી થવાના અધિકારોને છીનવાઈ ગયા.
